Symposium Gelderse Bloem

Erfgoed in de transitieopgaven: instrumenten en kennisproducten van de RCE

Edwin Raap (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Bij de toekomstige transities waarvoor ons land de komende decennia zich gesteld ziet, is een historische blik onontbeerlijk. Niet alleen omdat we vaker met transities te maken hebben gehad (de enige constante is verandering), maar ook en vooral omdat we met dat verleden goud in handen hebben om die transities tegemoet te treden. Erfgoed als inspiratiebron en richtinggevend voor keuzes dus. De RCE spant zich er voor in om het belang van erfgoed in te brengen in de diverse rijksprogramma’s die er nu lopen. Leidraad is de kersverse Agenda Leefomgeving. Deze zal kort toegelicht worden en de verschillende RCE-programma’s die er aan komen worden benoemd. Daarnaast zal ingegaan worden op wat de RCE /OCW in de afgelopen jaren heeft gedaan aan kennisontwikkeling voor de transities. Die omvat onder andere de karakterisering van landschappen, op het instrument van de landschaps- of gebiedsbiografie en de Erfgoed Deal.

Oude transities in het landschap, het landschap in nieuwe transities

Jan Neefjes (Bureau Overland)

Al sinds de prehistorie hebben maatschappelijke crises geleid tot grote landschappelijke veranderingen, die we vaak nog steeds in het landschap kunnen aflezen. Ze hebben te maken met groeiende bevolking, intensiever landgebruik en beperkte draagkracht van het natuurlijk systeem. Vaak had de mens geen antwoord op deze problemen. Grote gebieden werden onbewoonbaar. Dat was toen een ramp, maar we danken er nu onze mooiste natuurgebieden aan.

Er zijn echter ook voorbeelden van maatschappelijke transities en nieuwe organisatievormen die de mens in staat stelde de problemen het hoofd te bieden. Jan Neefjes zal een organisatievorm uitlichten, samen met de nog zichtbare impact op het landschap en de manier waarop zo’n organisatievorm ook nu nog kan inspireren.

Daarnaast noemt hij voorbeelden van hoe historisch landschap en historische beheerprincipes een rol kunnen spelen in moderne opgaven.

Ensemble- en syteembenadering voor wateropgaven bij landgoederen

Elyze Storms-Smeets (Gelders Genootschap/Wageningen Universiteit)

Water speelt van oudsher een belangrijke rol bij de totstandkoming, vormgeving en ontwikkeling van Nederlandse kastelen, buitenplaatsen en landgoederen. In de loop van de tijd is water (her)gebruikt voor nut en schoonheid in het landgoedlandschap, waardoor complexe en geïntegreerde ensembles en systemen zijn ontstaan. Elk landgoed maakt deel uit van een groter cultuurlandschap, vaak met aangrenzende landgoederen die ruimtelijk met elkaar verbonden zijn door natuurlijke of kunstmatige waterwegen. Samen maken de verschillende individuele erfgoedensembles deel uit van een groter geheel. Water speelt nog steeds een belangrijke rol op landgoederen, al worden huidige landgoedeigenaren steeds meer geconfronteerd met extremen van te weinig water (droogte) of te veel (overstromingen). Bij het aanpakken van deze uitdagingen is een beter begrip van water en erfgoed op landgoederen als ensembles binnen grotere systemen noodzakelijk om tot betere oplossingen te komen. In haar lezing geeft historisch geograaf Elyze Storms-Smeets een korte reflectie op verleden, heden en toekomst van water en erfgoed op Nederlandse landgoederen met voorbeelden van twee gebieden die de afgelopen jaren te kampen hebben gehad met extreme droogte en overstromingen.

Ruimtelijke ordening en de speelruimte van een lokale overheid. De casus Ede 1945-2000

Janny-Bloembergen-Lukkes (em. Open Universiteit)

Aan het einde van de 19^e eeuw nam in de Gelderse Vallei het aantal, vooral zeer kleine, agrarische bedrijven sterk toe. In tegenstelling tot een groot deel van het landelijk gebied in Nederland hebben ruilverkavelingen in het zuiden van de Vallei geen grote rol gespeeld. Toch is, landschappelijk gezien, het gebied in de 20^e eeuw opnieuw sterk veranderd. Vanaf ongeveer het midden van de 20^e eeuw zette het proces van schaalvergroting van het agrarisch bedrijf in. Het nationale landbouwbeleid, de rol van het bankwezen en de opkomst van de agro-industrie hebben mede de huidige grootschalige niet-grondgebonden bio-industrie doen ontstaan. Het rijk, de provincie en gemeentes dienden en dienen hierbij verschillende belangen. Aan de hand van de casus Ede zal historicus Janny Bloembergen ingaan op hoe het gemeentebestuur van Ede tussen 1945 en 2000 op het terrein van de ruimtelijke ordening voor de agrarische sector haar eigen keuzes maakte.

Dynamiek en diversiteit in agrarische bedrijfsvoering en structuur

Han Wiskerke (Leerstoelgroep Rurale Sociologie, Wageningen Universiteit)

De landbouw in Gelderland heeft in de afgelopen decennia een vergelijkbare ontwikkeling doorgemaakt als in de rest van Nederland, zoals schaalvergroting, productieverhoging per oppervlakte en per dier en mechanisatie van het arbeidsproces. Maar binnen deze algemene ontwikkelingstrend zijn uiteenlopende ontwikkelingspatronen te onderscheiden, ook wel bedrijfsstijlen genoemd. In deze diversiteit aan bedrijfsstijlen zitten aanknopingspunten voor de huidige transitieopgave voor de landbouw, het platteland en het voedselsysteem. Een transitieopgave die niet alleen gaat over stikstof, maar over veel meer. Welke lessen zijn er te leren uit het (recente) verleden en welke hedendaagse praktijken en bedrijfsmodellen zijn (potentiële) voorbeelden voor de landbouw van morgen?

Erfgoed in het onderwijs: leren te transformeren

Dan Assendorp (Hogeschool Van Hall Larenstein)

MBO’s, Hogescholen en Universiteiten hebben altijd midden in de maatschappij gestaan. Al was het maar omdat er mensen met kennis en kunde zijn opgeleid die een belangrijke rol in transities spelen. Maar transities zijn ook sturend geweest in de ontwikkeling van het onderwijs. Landbouwkundige en civieltechnische transities hebben geleid tot het ontstaan van “Hogere scholen” en Hogescholen, later werden dat Hogescholen en Universiteiten. Transities waren sturend in het opleiden van transformatiedeskundigen. Tegenwoordig worden er op MBO’s en Hogescholen nog steeds transformatiedeskundigen opgeleid. Denk daarbij aan watermanagers, civiel technici, toegepast ecologen, omgevingsplanners, gebiedsregiseurs, etc.. Oorspronkelijk bij de Universiteiten en tegenwoordig ook bij de Hogescholen is er ook aandacht voor de wetenschappelijke reflectie op transities en de rol van bestuur daar in. Kennis van het erfgoed  gaat in het onderwijs niet alleen maar om het inventariseren, waarderen, restaureren en beheren van de fysieke objecten maar ook om het analyseren van de sturende transitie- en governanceprocessen. In deze lezing wordt toegelicht hoe bij Hogeschool van Hall Larenstein het erfgoedonderwijs bijdraagt aan het opleiden van mensen die transformaties vorm geven en begeleiden. Vanuit de rijke traditie van de Hogeschool is het niet verbazingwekkend dat het credo “water en bodem sturend” daarbij een belangrijke rol speelt.

Dan Assendorp

Dan Assendorp is docent Aardkunde, Landschapsecologie en Landschapsgeschiedenis bij Hogeschool van Hall Larenstein in Velp. Met de minor “developing landscapes with history” richt hij zich op de implementatie van het DNA van het landschap. In zijn onderzoek naar landschapsgeschiedenis maakt hij veelvuldig gebruik van GIS-technieken.

Edwin Raap

Edwin Raap is historisch-geograaf en werkzaam als senior adviseur / onderzoeker bij de afdeling Landschap van de RCE. In die functieis hij  vooral betrokken bij vraagstukken op het snijvlak van landschap, erfgoed, natuur en gebiedstransities. Voorts is hij als netwerker werkzaam bij het programmabureau Erfgoed Deal.

Janny Bloembergen-Lukkes

Janny Bloembergen-Lukkes studeerde eigentijdse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Tot haar pensionering in 2021 als historicus aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit. De laatste jaren voor haar pensionering in 2021 werkte zij opleidingsdirecteur van de faculteit. Zij promoveerde in 2014 op een onderzoek naar het beleid van de gemeente Ede.

Hanno Brand

Hanno Brand is historicus en werkt in opdracht van de provincie als kwartiermaker van het project De Gelderse Bloem bij Erfgoed Gelderland.

Jan Neefjes

Jan Neefjes is historisch geograaf en vormt samen met Hans Bleumink het tweemansbureau Overland. Overland karakteriseert historische landschappen, onderzoekt de ontstaanswijze er adviseert over manieren om dit erfgoed te benutten in de ruimtelijke ordening, het waterbeheer en het natuurbeheer.

Elyze Storms-Smeets

Elyze Storms-Smeets is historisch geograaf en is als senioradviseur erfgoed en landschap werkzaam bij het Gelders Genootschap Bij Wageningen University & Research heeft ze een aanstelling als buitengewoon universitair hoofddocent rondom het thema ‘Cultureel Erfgoed en Ruimtelijke Participatieve Ontwikkeling (CEPRO)’.  Het vormt een aanloop tot een buitengewoon hoogleraarschap.

Paul Thissen

Paul Thissen is historicus en werkt als coördinator Erfgoed en Landschap bij de Provincie Gelderland. Zijn belangstelling gaat uit naar ruimtelijke ontwikkelingen van het buitengebied, in het bijzonder het kwaliteitsaspect en de ruimtelijke ontwikkeling daarvan.

Han Wiskerke

Han Wiskerke is hoogleraar rurale sociologie aan de Universiteit Wageningen en tevens directeur van de “Wageningen School of Social Sciences”. Zijn onderzoek betreft vooral de dynamiek van ontwikkelingen in de land bouw en van het platteland en de duurzaamheid van voedselproductie en -verstrekking.