Hoe bereikt jouw museumles de school?

Het zal je maar gebeuren. Heb je als museumeducator een prachtige museumles ontwikkeld, komt er geen school op af. Deze diepe frustratie overkomt vast elke educator wel eens. Wat is er misgegaan? Kan je dit voorkomen? Is er iets aan te doen? Of komt er toch ook een portie geluk bij kijken? Wat doet Erfgoed Gelderland om dit zoveel mogelijk te voorkomen?

Geschreven door: Ben Bregman, Erfgoed Gelderland, Publiek & Onderwijs

Dit artikel verscheen eerder in Museumpeil (editie 60), het vakblad voor museummedewerkers in Nederland en Vlaanderen. Kijk voor meer informatie op museumpeil.eu. U kunt het artikel ook lezen als pdf. Klik hier om het artikel te downloaden.

Ik spreek vooral musea die met een kleine betaalde staf of alleen met vrijwilligers werken. Ons gesprek gaat over de inhoud van de collectie en hoe je die in een les zichtbaar maakt, en ook over de randvoorwaarden: de logistieke mogelijkheden van de plek, de didactische en pedagogische capaciteiten van de vrijwilligers, het aantal inzetbare begeleiders van schoolgroepen, hoe de lokale/regionale infrastructuur rond cultuureducatie eruitziet… Kortom, we bekijken eerst een heel rijtje factoren voordat we aan de slag gaan met het ontwikkelen van een museumles.

De Cultuurpunten: cruciaal

Hoe is in Gelderland cultuur- en erfgoededucatie in het basisonderwijs georganiseerd? De provincie telt 26 Cultuurpunten, cruciale schakels in de lokale cultuureducatieketen. Zij leggen lokaal of regionaal de verbinding tussen het basisonderwijs en de cultuur- en erfgoedaanbieders. Sommige Cultuurpunten zijn ontstaan vanuit het Centrum voor de Kunsten, andere vanuit Welzijn of de Sport- en Cultuur-Combinatiefunctionarisregeling. Op een paar plaatsen hebben de schoolbesturen zelf het Cultuurpunt in het leven geroepen. En heel soms organiseert een gemeente zelf het Cultuurpunt en is een ambtenaar het aanspreekpunt. Kortom, er is een rijke diversiteit en ook een gevarieerde financiering van het Cultuurpunt.

De eerste vraag die ik met het museum bespreek is: hoe is in jouw gemeente het Cultuurpunt georganiseerd? Het is belangrijk dat je dat als lokale cultuuraanbieder voor het basisonderwijs weet. Het Cultuurpunt moet aan boord zijn omdat zij de verbinding met de basisscholen leggen en onderhouden. Zonder Cultuurpunt krijgt een museum niet of nauwelijks vaste voet aan de grond bij de basisscholen. Dan vinden er alleen incidentele, door de leerkracht zelf georganiseerde excursies plaats. Het is echt een slecht plan om als museum zelf de contacten met de scholen te leggen en te onderhouden. Zonder Cultuurpunt gaan wij, Erfgoed Gelderland en het museum, niet aan de slag met het ontwikkelen van een museumles.

De tekst gaat onder de afbeelding verder.

Hoe gaat het in zijn werk?

Als het Cultuurpunt aan boord is en na het eerste verkennende gesprek met het museum kijken we of er in zijn werkgebied nog meer musea zijn met een educatievraag. Als het kan bundelen we de vragen en doet het Cultuurpunt als hoofdaanvrager samen met de musea, basisscholen in het werkgebied en Erfgoed Gelderland als partner een aanvraag bij het landelijke Fonds voor Cultuurparticipatie. Tot eind 2021 was dit bij de Media- en Erfgoededucatieregeling van het Fonds. Vanaf maart 2022 zijn dit aanvragen bij de regeling ‘Erfgoed maken’. In de aanvraag zijn de knelpunten bij de musea en basisscholen in kaart gebracht en vragen we financiering om lesontwikkeling bij de musea, scholing van de museumeducatievrijwilligers en leerkrachten in erfgoededucatie mogelijk te maken.

De uitvoer van de museumles wordt betaald vanuit het budget voor cultuureducatie van de basisschool, die zij binnen de lump sum ontvangen. In de praktijk betekent dit dat een museumles niet meer dan 150 euro mag kosten. Als dit allemaal lukt zijn de randvoorwaarden om tot een succesvolle museumles te komen ingevuld en kan de lesontwikkeling beginnen. We stellen een projectteam samen waarin educatievrijwilligers van het museum, een freelance lesontwikkelaar, het Cultuurpunt en Erfgoed Gelderland samenwerken.

Een goede museumles: balans

Wat is een goede museumles? Het draait allereerst om balans: tussen het eigen collectieverhaal en wat past voor de school, maar ook balans tussen wat leerlingen zelf kunnen ontdekken en wat je vertelt. Tussen het aantal begeleiders en wat de les voor de school mag kosten. En tot slot de balans van wat er mag in het museum: vrij rondlopen, collectiestukken voelen, zo dicht mogelijk bij het origineel kunnen komen en het heel houden van de collectie. Met andere woorden: wat is er mogelijk? Deze balans ligt voor ieder museum anders. Vooral voor streekmusea met veel gebruiksvoorwerpen uit de periode 1880-1950 is het vaak mogelijk om een klein deel van de collectie te gebruiken voor educatie. Het biedt leerlingen een authentieke ervaring om gebruiksvoorwerpen en gereedschap te kunnen voelen en wellicht zelfs te gebruiken waarvoor ze oorspronkelijk bedoeld waren.

Een goede museumles kan je in mijn ogen duurzaam en structureel meerdere jaren voor dezelfde jaargroep leerlingen uitvoeren. Een school heeft elk jaar een nieuwe groep 6. Bij combinatieklassen sla je een jaar over of bied je twee programma’s aan, voor elk schooljaar één. Dit betekent ook dat je alleen museumlessen ontwikkelt bij de vaste presentatie, niet bij een wisseltentoonstelling. Als zo’n museumles zich zet, ontstaat er een duurzame relatie tussen het museum en de school, en wordt het museum als ‘verlengde leeromgeving’ van de school een vanzelfsprekendheid. Dit maakt ook dat een museumles geen losstaand uitje meer is, maar echt past in het curriculum.

Streekmuseum Smedekinck in Zelhem (Achterhoek) heeft recent een les ontwikkeld rond het thema ‘Eten’ voor groep 5 en 6. Het streekmuseum is een boerderij uit 1880-1930 met een collectie over het leven in die tijd. Ze hebben een ingerichte keuken, een voorraadkamer met weckpotten, keukenvoorwerpen en een moestuin. Het museum kan daardoor prima met dit thema uit de voeten. Voor de school sluit het goed aan op thema’s bij de zaakvakken rond voedsel (Domein ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’, biologie, aardrijkskunde en geschiedenis), de vraag waar het eten vandaan kwam en komt vroeger en nu, en de actualiteit rond duurzaamheid. De leerlingen draaien in groepjes een carrousel langs zes onderwerpen.

Bij ieder onderwerp ligt een opdracht die zo’n tien minuten duurt en staat een van de vele museumvrijwilligers, die het groepje begeleidt. Bij veel andere musea wordt de les zo ingericht dat die door twee begeleiders is uit te voeren.

De tekst gaat onder de afbeelding verder.

Reizen in de Tijd

Om erfgoedinstellingen te helpen met de aansluiting bij het curriculum van de basisscholen hebben wij het onlineplatform Reizen in de Tijd opgericht. Flipje en Streekmuseum Tiel, het Cultuurpunt in Tiel, een paar basisscholen en schoolbesturen, Cultuureducatie met Kwaliteit Gelderland en Erfgoed Gelderland zijn de initiatiefnemers. De website Reizen in de Tijd helpt musea en scholen om met twee rode draden – Wie ben ik? en Wie wat bewaart met daarin elf thema’s voor groep 1 t/m 8 – te kiezen tussen excursies op locatie, gastlessen van aanbieders in de school en online lessen die de leerkracht zelf kan geven. De thema’s gaan onder andere over verzamelen, familie en feest, wonen, eten en mijn omgeving. Voor groep 8 is er het thema ‘Om niet te vergeten’, over historische gebeurtenissen waarvan wij ons nu afvragen hoe het heeft kunnen gebeuren. We richten ons op het slavernijverleden en de Tweede Wereldoorlog.

We hebben er na een testperiode voor gekozen om het platform voor de scholen zonder account en inlog aan te bieden om het zo toegankelijk mogelijk te maken. Ook is de keuze gemaakt om niet één op één op de thema’s van lesmethodes binnen ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’ aan te sluiten, omdat scholen zo’n breed scala aan methodes en thema’s gebruiken dat maatwerk geen haalbare kaart bleek. Door elf brede thema’s te kiezen binnen de twee rode draden is onze aanname dat elke school, wat ook de denominatie of het onderwijstype is, binnen Reizen in de Tijd iets van haar gading vindt, dat aansluit op haar curriculum. Vrijheid van onderwijs zoals we in Nederland kennen is een groot goed, maar leverde wel een versnipperd landschap op waarin duizend bloemen bloeien.

Het platform Reizen in de Tijd breidt zich gestaag uit, binnen Gelderland en ook naar de provincies Limburg en Zeeland. Het telt inmiddels 387 museumlessen van 174 aanbieders. We werken nauw samen met de Cultuurpunten, die de lessen onder de aandacht brengen van de scholen. Technisch is er een verbinding mogelijk tussen de database met lessen van Reizen in de Tijd en websites van de Cultuurpunten die hun aanbod presenteren. Een update van een les bij ons maakt de aanpassing ook zichtbaar bij het Cultuurpunt.

Naast het platform biedt Erfgoed Gelderland samen met Cultuur Oost, onze zusterorganisatie voor cultuurparticipatie en -educatie in Gelderland, scholing aan voor erfgoededucatievrijwilligers en leerkrachten.

Na de pandemie

De coronapandemie heeft ook de cultuur- en erfgoededucatie hard geraakt. Ondanks online-initiatieven van musea om scholen te bereiken tijdens de lockdowns lag veel museumeducatie bijna twee jaar stil en daarna moesten de musea de educatiewerkgroepen opnieuw in gang zetten. Soms gaat dit makkelijk en wordt de draad weer opgepakt waar die twee jaar terug is neergelegd. Vaker is het opnieuw beginnen met het werven van nieuwe vrijwilligers. De voorzichtigheid bij met name oudere vrijwilligers om zich in schoolgroepen te mengen is begrijpelijk. Voorjaar 2022 nam het aantal excursies van scholen aan musea een enorme vlucht en hebben veel musea met kunst en vliegwerk de roosters gevuld. De Provinciale Erfgoedhuizen, waarvan Erfgoed Gelderland er één is, hebben gezamenlijk de website Erfgoedvrijwilliger opgericht, een vacaturebank voor de erfgoedsector. Musea kunnen hier hun educatievacatures plaatsen.

Voor meer informatie en advies over educatielessen in uw museum, dan kunt u contact opnemen met: Ben Bregman.