Het beheren en behouden van historische begraafplaatsen: een terugblik op de netwerkdag

Met bijna 40 beheerders, medewerkers en vrijwilligers kwamen we woensdag 16 april bijeen tijdens de eerste Gelderse Netwerkdag Funerair erfgoed en historische begraafplaatsen. Samen met de deelnemers bespraken we hoe we samen een nieuw netwerk kunnen vormgeven van organisaties die zich richten op het beheer en behoud van historische begraafplaatsen. De netwerkdag vond plaats in Wolfheze en werd georganiseerd in samenwerking met de medewerkers van Pro Persona en Museum APZ Wolfheze.

Erfgoed Gelderland verwelkomde op 16 april een gemêleerd gezelschap van medewerkers en vrijwilligers, afkomstig van stichtingen en gemeentes, die betrokken zijn bij het beheer en behoud van historische begraafplaatsen. Het thema van vandaag: funerair erfgoed. Funerair erfgoed omvat al het culturele, historische en bouwkundige erfgoed dat te maken heeft met de dood. Het betreft niet alleen materieel erfgoed, zoals grafstenen, begraafplaatsen en mausolea. Maar ook immaterieel erfgoed in de vorm van tradities, rituelen en verhalen die aan een overlijden of rouwverwerking verbonden zijn.

De netwerkdag werd georganiseerd naar aanleiding van een gesprek tussen Henriette Kosse van Erfgoed Gelderland en Pierre van der Schaaf van Stichting Ter Navolging Tiel. Daarbij werden de eerste ideeën besproken wat betreft een mogelijk nieuw netwerk binnen Erfgoed Gelderland voor erfgoedorganisaties en gemeenschappen die zich bezig houden met historische begraafplaatsen.

Ervaringen met historische begraafplaatsen

De netwerkdag ging van start met een presentatie van Leon Bok van de Rijksdienst van het Cultureel Erfgoed. Hij vertelde meer over historische begraafplaatsen in Nederland. En dat zijn er een hoop. Nederland telt ca. 4.600 begraafplaatsen (incl. geruimde begraafplaatsen), waarvan 28% middeleeuwse oorsprong hebben, 41% is aangelegd tussen 1500 en 1900 en 31% na 1900 zijn opgericht. Elk jaar komen er gemiddeld drie of vier nieuwe begraafplaatsen bij. Dit zijn vaak natuurbegraafplaatsen.

Bij het beheer van (historische) begraafplaatsen, staan medewerkers en vrijwilligers voor verschillende vraagstukken, waaronder de toegankelijkheid van de locatie, beschermde flora en fauna, het verbod op pesticides en de opwarming van het klimaat. Men moet voortdurend keuzes maken. Geen enkele begraafplaats is daarin hetzelfde.

Verhalen van funerair erfgoed

Elke begraafplaats heeft een eigen geschiedenis. Het is aan de beheerders van de locatie om te kiezen welk verhaal ze willen vertellen. Mariske Westendorp, cultureel antropoloog aan de Universiteit Utrecht, vertelde op de netwerkdag meer over de verschillende verhalen achter funerair erfgoed. Begraafplaatsen vertellen veel over de gemeenschap. De dood is immers een cultureel ingevuld fenomeen: de wijze waarop mensen overledenen begraven, de rituelen daaromheen en onze kijk op de dood veranderen voortdurend. Een begraafplaats is dan ook geen statisch iets. Het is een afspiegeling van de verschillende manieren waarop mensen met de dood omgaan. Dit is het grotere verhaal dat ten grondslag ligt aan alle begraafplaatsen. Daarnaast zijn er per begraafplaats veel ‘locatiespecifieke’ verhalen te vertellen: welke prominente inwoners zijn hier begraven? Wat voor monumenten staan er? Wie worden er hier herdacht? Welk verhaal (en verhalen) vertelt jouw begraafplaats? En hoe wil jij deze geschiedenis overbrengen naar jouw publiek?

Unieke van begraafplaatsen

Tijdens de netwerkdag gingen we in groepen uit een met de vraag: wat maakt jouw begraafplaats uniek? Daar kwamen verschillende antwoorden naar voren, waarbij zowel de cultuurhistorische, ecologische, persoonlijke als sociale waarden werden onderstreept. De deelnemers noemden onder meer voorname lokale inwoners die op de locatie zijn begraven, monumenten en mausolea met een architectonische waarde, bijzondere heggen, houtwallen, zeldzame vogels en planten, en beschermde mossen. Dit zijn enkele voorbeelden van unieke kenmerken van een begraafplaats: elk is daarin anders en legt het zwaartepunt bij één of meerdere elementen.

Naast presentaties, waren er in de middag twee workshops. Pierre van der Schaaf ging met de deelnemers op zoek hoe je een begraafplaats kunt ontsluiten voor een breed publiek. Welk verhaal vertel je daarbij aan welke doelgroep? Eward Timmerman nam de groep mee in een praktische presentatie over biodiversiteit van begraafplaatsen.

Vervolg van het netwerk

Uit de netwerkdag bleek het volgende. Er is interesse om binnen de provincie Gelderland samen te werken op het gebied van funerair erfgoed. Dit netwerk kan vallen onder de koepel van Erfgoed Gelderland. We zullen de komende periode samen met de organisaties en gemeenschappen ons verder richten op de invulling van dit netwerk. In de praktijk zal dit in ieder geval betekenen dat we een keer per jaar – op een steeds wisselende locatie – samenkomen met de vrijwilligers, medewerkers en andere betrokkenen van historische begraafplaatsen. Tijdens deze jaarlijkse bijeenkomsten gaan we aan de slag met een concreet thema. De bijeenkomsten leunen op drie pijlers: kennisuitwisseling, het opbouwen van samenwerkingen en het delen van ervaringen.

Denktank

Ben jij vrijwilliger of medewerker bij een organisatie die zich richt op het beheer en behoud van funerair erfgoed en wil je graag meedenken over de invulling van het netwerk? Geef je dan op voor de denktank funerair erfgoed en historische begraafplaatsen. We gaan graag met je in gesprek. Je kunt een mail sturen naar Henriette Kosse (h.kosse@erfgoedgelderland.nl). In de mail kun je je zelf voorstellen en aangeven waarom je graag bij de denktank betrokken wil zijn.

Ben je geïnteresseerd in een samenwerking binnen het netwerk of zou je graag willen brainstormen over een vraagstuk op jouw begraafplaats? Neem contact op info@erfgoedgelderland.nl. We verwijzen je graag door naar de juiste collega of naar geschikte personen binnen ons netwerk.

Kijk voor meer informatie over funerair erfgoed en historische begraafplaatsen ook op onze netwerkpagina.