Wat kun je met immaterieel erfgoed in jouw vrijwilligersmuseum?

Terugblik op de netwerkdag ‘Vrijwillig goed’

Op dinsdag 7 oktober 2025 kwamen bijna 30 verschillende vrijwilligersmusea bijeen om te praten over immaterieel erfgoed op de tweede editie van de netwerkdag ‘Vrijwillig goed’. Welk immaterieel erfgoedverhaal vertelt jouw collectie? Hoe breng je dit verhaal naar het publiek? En hoe betrek je nieuwe doelgroepen in het behouden en doorgeven van dit erfgoed? Deze vragen en meer kwamen aan bod tijdens de netwerkdag.

Vrijwilligersmusea liggen vol met gebruiksobjecten, gereedschappen, klederdracht en andere voorwerpen die meer vertellen over de gewoontes en tradities van vroeger én van nu. We noemen dat immaterieel erfgoed. Het gaat over verhalen, kennis en gebruiken die nog steeds worden doorgegeven. Soms zijn zulke verhalen op het eerste gezicht nog niet goed zichtbaar in de collectie of in de publiekspresentatie. Daarom stond deze editie van ‘Vrijwillig goed’ – de netwerkdag voor vrijwilligersmusea in Gelderland – het thema centraal: levend erfgoed. Doel van de bijeenkomst? Vrijwilligersmusea met een nieuwe blik naar hun collectie laten kijken met de vraag: welk immaterieel erfgoed zit in mijn collectie en hoe wil ik dit verhaal vertellen?

Van ambachten tot zeepkistenrace

Susanne Bergwerff van Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) startte met een introductie. Ze liet verschillende soorten immaterieel erfgoed de revue passeren: feesten, ambachten, sport, spel, zang, activiteiten, kennis, vaardigheden en daar houdt de lijst niet op. Immaterieel erfgoed wordt overgedragen van generatie op generatie. Het verandert daardoor ook voortdurend. Vaak is immaterieel erfgoed op een of andere manier verbonden aan materieel erfgoed, ofwel, vaak zijn bepaalde gebruiksvoorwerpen nodig om dit immaterieel erfgoed te beoefenen (zonder vendel kun je immers niet vendelzwaaien). Veel organisaties hebben zulke gebruiksvoorwerpen in hun collectie. Je kunt deze verhalen – aan de hand van zulke voorwerpen – op legio manieren zichtbaar maken, onder meer via demonstraties, workshops of een publiekstentoonstelling. Het belangrijkste dat hieraan ten grondslag ligt is samenwerking: want zonder mensen kun je immaterieel erfgoed niet laten zien.

Hoofddrachten

Het volgende onderdeel van de netwerkbijeenkomst waren twee presentaties over hoofddrachten: de knipmuts en de angisa. Vrijwilligers Jannie van den Hazel en Gerrie Steenbeek lieten aan de hand van tientallen foto’s zien hoe zij knipmutsen wassen: dit is zeer secuur werk dat meerdere uren in beslag neemt. Museum De Tien Malen krijgt namelijk geregeld vieze knipmutsen binnen die zij vervolgens met de grootste zorgvuldigheid uit elkaar halen, in pannen met heet water schoonmaken en vervolgens weer in elkaar naaien. Daarna brengen zij de plooien opnieuw aan met behulp van plooirekjes en andere gereedschappen. Door het stijfsel in de stof blijven de vouwen goed zitten. De vergeelde knipmuts is vervolgens weer stralend wit en volledig in vorm.

Daarna nam Gina Avans het woord. Zij vertelde over angisa’s: een Surinaamse hoofddracht. Daarbij wordt een stuk katoen met behulp van stijfsel stevig gemaakt. Daarna wordt het doek op een specifieke manier gevouwen en gebonden. Door het stijfsel blijven de vouwen goed zitten. Avans vertelde dat er meerdere verhalen zijn over het ontstaan van de angisa’s. Een van de verhalen gaat over de slavernij. Tot slaaf gemaakten droegen deze hoofddoeken om in het geheim onderling berichten uit te wisselen. Elke manier van vouwen had namelijk een specifieke betekenis.

De vouwtechniek wordt van generatie op generatie overgedragen. Nog altijd kan de manier van vouwen en binden van de angisa iets vertellen over iemands gemoedstoestand. Er zijn ook specifieke angisa’s voor speciale gelegenheden (zoals iemands verjaardag). Is op een gegeven moment de angisa vuil? Dan kun je hem uit elkaar halen, wassen, stijfsel toevoegen en opnieuw vouwen en binden.

In gesprek

Na de eerste presentaties gingen we met de deelnemers in kleine groepen uiteen. Verspreid over het atrium van het Gelders archief lagen objecten. Cd’s, een bruidssluier, gereedschap, kookgerei, een klompje, een kerstbal… tientallen objecten waren uitgestald over de tafels. De aanwezigen bespraken welke verschillende soorten erfgoedvormen voor hen lagen en hoe zij het verhaal van dit object naar het publiek zouden brengen.

^{De gesprekstafels. In gesprek over kaarten en borrelglaasjes. Foto: Erfgoed Gelderland.}

Jongeren aan de slag met botters

Na de gesprekstafels stak de Botterstichting Elburg van wal. Zij lieten zien hoe je jongeren actief kunt betrekken bij immaterieel erfgoed. Als erkend leerbedrijf geeft de stichting kennis en vakmanschap door over het bouwen, onderhouden en schoonmaken van zowel botters als kotters. De organisatie ontvangt stagiairs van het vmbo en mbo en heeft daarnaast een grote groep jeugdvrijwilligers. Onder begeleiding van een leermeester onderhoudt deze laatste groep een speciale jeugdbotter — en natuurlijk varen deze jongeren daar ook zelf mee uit.

Het ochtendprogramma werd afgesloten met een uitgebreide lunch: een Indische rijsttafel.

In de collectie én in de presentatie

Na de lunch konden de deelnemers voor het middagprogramma kiezen uit twee workshops. In de workshop ‘Immaterieel erfgoed in jouw publiekspresentatie’ nam Johan Akkerman de groep mee in zijn praktijk van verhalen vertellen met objecten en beleving. Wil je graag nog meer weten over het maken van tentoonstellingen, vertellen van verhalen of het verrijken van jouw publiekspresentatie? Neem dan ook een kijkje bij ons scholingsaanbod.

Bij de tweede workshop richtte digitaal-erfgoed-coach Huub Vilé zich op de collectie en collectieregistratie in de workshop: ‘Van object naar traditie – immaterieel erfgoed in jouw collectie’. Welke gebruiksvoorwerpen gaan er schuil in jouw collectie? En hoe kun je de verhalen van deze objecten in jouw collectieregistratie naar voren laten komen? Wil je graag met jouw locatie in gesprek over collectieregistratie en/of digitalisering? Neem dan contact op met onze digitaal-erfgoed-coaches Huub Vilé en Ine de Win.

^{Links: de workshop ‘Immaterieel erfgoed in jouw publiekspresentatie’. Rechts: de workshop ‘Immaterieel erfgoed in jouw collectie’.}

Op de zeepkist

Rond half 3 sloten we de netwerkdag af met de zeepkist. Iedereen krijgt dan de kans om in één minuut een publicatie, activiteit, evenement of tentoonstelling aan te prijzen of om een oproep te doen voor het erfgoedveld.

• Activiteit | Velorama organiseert een fietstocht in het kader van de Maand van de Geschiedenis met als thema ‘Natuurlijk’. Je fiets langs bijzondere historische plekken en komt meer te weten over de geschiedenis van de omgeving én de fiets. Je kunt je aanmelden via intonijmegen.nl.
• Oproep | Stoomgemaal de Tuut heeft recentelijk eind 19de-eeuwse verbrandingsmotoren ontvangen. De organisatie is nu op zoek naar video’s die laten zien hoe deze motoren werden gebruikt. Weet je hier meer over? Dan kun je contact opnemen met de organisatie (info@stoomgemaaldetuut.nl). 

Wil je graag verder praten over het immaterieel erfgoed in jouw collectie of publiekspresentatie? Neem dan contact op met Lian van der Zon en Henriette Kosse.